ความสำคัญของความหมายเชิงวัฒนธรรมของลมฟ้าอากาศและภูมิอากาศ ต่อกรอบอนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ

ต้องไม่ลืมว่าสภาพอากาศมักจะถูกตีความภายในกรอบบริบททางสังคม เศรษฐกิจ สิ่งแวดล้อมและการพัฒนาของพื้นที่หนึ่งๆเสมอ ดังเช่นชาวบ้านในรัฐนอร์ท แคโรไลนา (Rice, Burke, & Heynen, 2015) และในจีน (Burnham, Ma, & Zhang, 2015) เข้าใจว่าภัยพิบัติทางอากาศที่เกิดบ่อยครั้งและรุนแรงขึ้น มีสาเหตุมาจากพื้นที่ป่ารอบข้างที่ถูกเปลี่ยนให้เป็นที่อยู่อาศัยและเป็นพื้นที่เพาะปลูกตามลำดับ ไม่ใช่เพราะภูมิอากาศของโลกเปลี่ยน เช่นเดียวกัน ชาวบ้านทิเบตที่ก็อธิบายการละลายของหิมะว่าเกิดจากการลงโทษของเทพเจ้า เพราะนักท่องเที่ยวเข้ามาลบหลู่และทำลายธรรมชาติ (Byg & Salick, 2009) 

สำหรับทั้งสามกรณีศึกษา ดูเหมือนว่าศีลธรรมที่เสื่อมถอยของคนในหมู่บ้านเล็กๆจะเป็นต้นเหตุที่แท้จริงของสังคมและสิ่งแวดล้อมที่แย่ลงเรื่อยๆในปัจจุบัน และคนท้องถิ่นเหล่านี้ต้องรับผิดชอบ ทั้งนี้ พระมหาวุฒิชัย วชิรเมธี และ ธรณ์ ธำรงนาวาสวัสดิ์ (2550) ได้กล่าวไว้อย่างน่าสนใจว่า รากของปัญหาที่แท้จริงเกิดจากการที่มนุษย์ยกตนขึ้นเหนือและออกห่างจากธรรมชาติ การแก้ปัญหาจึงเริ่มจากการขัดเกลาจิตใจให้เป็นคนดี ถ่อมตนและรับผิดชอบต่อโลกใบนี้ที่ร้อยถักขึ้นจากสายใยระหว่างมนุษย์ ผีสางเทวดาและธรรมชาติ ไม่เกี่ยวข้องอะไรเลยกับการลดก๊าซเรือนกระจก

ฝนในแต่ละปีตกไม่เหมือนกัน บางปีมาเร็ว บางปีตกแล้วทิ้งช่วง แต่ในระยะยาวหลายสิบปี พฤติกรรมของฝนอาจมีรูปแบบที่คาดการณ์ได้ ในศัพท์เทคนิคเราเรียกภาพรวมของอากาศประจำสถานที่หนึ่งๆว่า “ภูมิอากาศ” (climate) มีหลากหลายวิธีในการอ้างอิงการเปลี่ยนแปลง เช่น การสังเกต ความทรงจำและประสบการณ์ แต่ในทางวิทยาศาสตร์ เพื่อให้มีมาตรฐานสากล จำเป็นต้องใช้ค่าเฉลี่ยระยะยาวเชิงสถิติของลมฟ้าอากาศเหนือพื้นที่นั้นๆ 

ทั้งหมดนี้หมายความว่า ลมฟ้าอากาศ (พื้นบ้าน ส่วนตัว) และภูมิอากาศ (วิทยาศาสตร์ สากล) มีความแตกต่างกันชัดเจนในเรื่องของแหล่งที่มาของข้อมูล วิธีการประมวลผลข้อมูล และในเรื่องของระยะเวลาในการเปลี่ยนแปลง (Ingold & Kurtilla, 2000) ในประการแรกและประการที่สอง ลมฟ้าอากาศสามารถรับรู้ได้จากประสบการณ์และความทรงจำ ข้อมูลเชิงคุณภาพสั่งสมในรูปแบบของภูมิปัญญาท้องถิ่น แต่ภูมิอากาศอยู่ในรูปของข้อมูลเชิงปริมาณที่ได้จากสถานีตรวจวัด มนุษย์ได้แต่เพียงตีความทางค่าสถิติเท่านั้น ไม่สามารถรับรู้ได้จากความรู้สึก ประการที่สาม ลมฟ้าอากาศและภูมิอากาศหมายถึงการเปลี่ยนแปลงในระดับวินาทีถึงฤดูกาล และในระดับทศวรรษถึงศตวรรษตามลำดับ บาร์เนตต์ (2561 น. 135) อธิบายไว้ว่า “ภูมิอากาศคือนิสัยที่แท้จริงของบรรยากาศ ลมฟ้าอากาศคืออารมณ์ของภูมิอากาศในแต่ละวันและแต่ละสถานการณ์” ดังที่ไมค์ ฮูล์ม ได้กล่าวไว้ว่าจริงๆแล้ว ภูมิอากาศก็คือมโนทัศน์ที่มนุษย์สร้างขึ้น เพื่อใช้ทำความเข้าใจกับความ “ปกติ” ของสภาพลมฟ้าอากาศนั่นเอง (Hulme, 2015) ที่สำคัญ ความ(ไม่)ปกตินั้นตั้งอยู่บนพื้นฐานความรู้ของใครและในบริบทใด

ปัจจุบัน ข้อมูลวิทยาศาสตร์เกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศที่เป็นทางการส่วนใหญ่จะถูกรวบรวมไว้โดยคณะกรรมการระหว่างรัฐบาลว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Intergovernmental Panel on Climate Change) ซึ่งเป็นหน่วยงานภายใต้กรอบอนุสัญญาฯ การเดินทางแพร่กระจายทั่วโลกอย่างไหลลื่นขององค์ความรู้วิทยาศาสตร์นี้เอื้อให้การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศถูกทำให้ “เห็น” อย่างพร้อมเพรียงและเป็นสากลผ่านตัวเลขและกราฟ (Rudiak-Gould, 2013) เฉกเช่นในภาพยนตร์ The Inconvenient Truth สิ่งที่น่าสนใจคือว่า ในการเปลี่ยนโฉมจากลมฟ้าอากาศมาเป็นภูมิอากาศและจนกลายเป็นการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ทำให้ต้องแทนความรู้สึกด้วยตัวเลข รวบรวมและลดทอนความหลากหลายของความรู้ลมฟ้าอากาศท้องถิ่นที่มีนับร้อยนับพันให้เหลือเพียงแค่ความรู้ของผู้เชี่ยวชาญเพียงกลุ่มเดียว อาจกล่าวได้ว่าการประมวลผลเชิงปริมาณและการสร้างมาตรฐานของข้อมูลภูมิอากาศโลกเป็นการถอดถอนอากาศออกจากท้องถิ่นของมัน ที่ซึ่งเป็นรากเหง้าแห่งความหมายทางวัฒนธรรม (Hulme, 2008)

ผลพลอยได้ที่สองก็คือการสร้างความหมายและจินตนาการใหม่ อากาศแฝงไว้ซึ่งอุดมการณ์ มีนัยที่ซับซ้อนและลุ่มลึกเกินกว่าแค่การเปลี่ยนแปลงทางกายภาพหรือในเชิงตัวเลข เช่นประโยคที่กล่าวว่า “เพราะอากาศหนาวเย็น คนเหนือจึงมีนิสัยอ่อนช้อย ในขณะที่คนใต้มีนิสัยดุดันเพราะอากาศร้อน” หรือแม้แต่คำว่า “การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ” ก็ได้กลายเป็นวาทกรรมถูกนำไปโยงกับผู้เชี่ยวชาญและนักการเมืองที่ทั้งสนับสนุนและปฏิเสธข้อเท็จจริงทางวิทยาศาสตร์ ธาตุคาร์บอน ตัวเลข 2.5 องศาเซลเซียส หมีขั้วโลก วันโลกสลาย และภาพจำอื่นๆอีกมากมาย เพื่อตอบสนองอุดมการณ์ (ทั้งดีและร้าย) ของคนหลากกลุ่ม จะเห็นว่าสิ่งแวดล้อมทางกายภาพ ผู้กระทำต่างๆ อุดมการณ์ และสิ่งของเครื่องมืออุปกรณ์ ล้วนประกอบกันให้การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศเปลี่ยนรูปจากมิติทางกายภาพเป็นการเมือง มีความหมายและนัยใหม่ที่เกินกว่าตัวของมันเอง ขึ้นอยู่กับว่าใครนำไปใช้อย่างไร (L. Head & Gibson, 2012; Hulme, 2008)

ใครที่บอกว่าการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศเป็นเรื่องที่ไม่เกี่ยวกับมนุษย์นั้นผิดถนัด เพราะไม่ว่าจะพยายามแยกอากาศออกจากสังคมมนุษย์เพียงใด ความพยายามที่จะให้เกิดการแยกนั้นก็ยังต้องอิงพื้นฐานความคิดของมนุษย์อยู่ดี มนุษย์ไม่ได้มองไปบนฟ้าด้วยสายตาเปล่า แต่ด้วยแว่นตาวัฒนธรรมเพื่อใช้ทำความเข้าใจอากาศในบริบทของตน มีประเด็นที่น่าขบคิดอยู่สองประการ ประการแรก อากาศที่เปลี่ยนในเชิงกายภาพนั้นส่งผลต่อกิจกรรมของมนุษย์ และพวกเขาก็พยายามปรับตัวให้อยู่รอด (แม้นไม่สำเร็จทุกครั้งไป) และในทางกลับกัน วิวัฒนาการของมนุษย์ก็มีผลกระทบต่อระบบภูมิอากาศเช่นกัน ไม่ว่าจะเป็นการตัดไม้ทำลายป่าหรือการใช้เชื้อเพลิงฟอสซิล ประการที่สอง แต่ละสังคมอ่าน คิดและพูดถึงอากาศไม่เหมือนกัน บ้างผูกเข้ากับความเชื่อเรื่องเทพเจ้า บ้างอ้างตำราวิทยาศาสตร์ แต่ต้องไม่ลืมว่าองค์ความรู้นั้นมีวิวัฒนาการเสมอ ทำให้ในแต่ละยุคและแต่ละวัฒนธรรมอธิบายปรากฏการณ์บนท้องฟ้าเดียวกันไม่เหมือนกัน หมายความว่า แม้อากาศจะไม่เปลี่ยนเลยในเชิงกายภาพ (ซึ่งก็เป็นไปไม่ได้) จินตนาการของมนุษย์ที่มีต่ออากาศก็ยังคงเปลี่ยนตามกาลเวลาและตามสถานที่อยู่ดี หากการเปลี่ยนแปลงเป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ คำจำกัดความของภูมิอากาศก็คงเป็นความพยายามของมนุษย์ในการจัดระเบียบธรรมชาติของอากาศอันยุ่งเหยิงนั่นเอง แต่ท้ายที่สุดแล้วก็มักจะพบว่ามนุษย์ไม่สามารถทำให้กับทั้งอากาศและวัฒนธรรมมีเสถียรภาพได้เลย (Hulme, 2015) การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศจึงเป็นเรื่องมนุษย์ทั้งในเชิงกายภาพและจินตภาพ

ปัจจุบัน การลดก๊าซเรือนกระจกและการปรับตัวเป็นแนวทางหลักในการตอบสนองต่อการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศภายใต้กรอบอนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ อย่างไรก็ตาม ต้องไม่ลืมว่ายังมีอีกหลายร้อยล้านคนที่ยังไม่ทราบข้อมูลวิทยาศาสตร์และแนวทางปฏิบัติสากลดังกล่าวอย่างลึกซึ้ง และยังคงตอบสนองต่ออากาศที่เปลี่ยนแปลงบนพื้นฐานของความรู้ ความเชื่อ และวิถีชีวิตของพวกเขาต่อไป อีกทั้งยังมีอีกหลายล้านคนที่มองว่าปัญหาดังกล่าวเป็นปัญหาที่ไกลเกินเอื้อม ไม่สำคัญ หรือไม่ใช่หน้าที่ของตนที่ต้องรับผิดชอบ (Lorenzoni, Nicholson-Cole, & Whitmarsh, 2007) ผู้เขียนมีความเห็นว่า มีความจำเป็นอย่างยิ่งที่ทั่วโลกจะต้องลงทุนด้านการศึกษาและเผยแพร่ความรู้วิทยาศาสตร์ของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ แต่ต้องเผื่อพื้นที่ให้กับความเข้าใจแบบพื้นบ้านด้วย และผู้เขียนไม่เชื่อว่า เมื่อประชาชนมีความรู้อย่างถูกต้องตามหลักวิทยาศาสตร์ พวกเขาจะตอบสนองได้อยากถูกวิธีโดยทันทีและพร้อมเพรียง นั่นเป็นเพราะแต่ละกลุ่มมีความแตกต่างในการรับรู้ความเสี่ยงและในจุดประสงค์ของการตอบสนอง และอาจเปลี่ยนพฤติกรรมยาก (Adger et al., 2009) 

แนวทางดังกล่าวไม่ใช่อะไรใหม่ เพราะเป็นคำแนะนำที่คณะทำงานของสหประชาชาติที่ดูแลปัญหาสิ่งแวดล้อมอื่นๆ ได้เรียนรู้มาแล้ว เช่น เวทีวิทยาศาสตร์-นโยบายระหว่างรัฐบาลว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพและบริการจากระบบนิเวศ หรือ Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (Beck et al., 2014) ซึ่งก็เทียบเท่ากับน้องสาวของคณะกรรมการระหว่างรัฐบาลว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ นอกจากนั้น ผู้เขียนก็หวังว่าเนื้อหาในบทความนี้จะเป็นประโยชน์สำหรับการปรับปรุงในอนาคตของแผนแม่บทว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (พ.ศ. 2558–2593) และ รายงานสังเคราะห์และการประมวลสถานภาพองค์ความรู้ด้านการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (TARC) ในบริบทของประเทศไทย

อ้างอิง
Adger, W. N., Barnett, J., Brown, K., Marshall, N., & O’Brien, K. (2013). Cultural dimensions of climate change impacts and adaptation. Nature Climate Change, 3(2), 112–117.
Adger, W. N., Dessai, S., Goulden, M., Hulme, M., Lorenzoni, I., Nelson, D. R., … Wreford, A. (2009). Are there social limits to adaptation to climate change? Climatic Change, 93(3–4), 335–354.
Anderson, K. (2005). Predicting the Weather. London: University of Chicago Press.
Barnes, J. (2015). Scale and Agency: Climate change and the Future of Egypt’s water. In J. Barnes & M. R. Dove (Eds.), Climate Cultures: Anthropological Perspectives on Climate Change (pp. 127–145). London: Yale University Press.
Barnes, J., & Dove, M. R. (2015). Climate Cultures: Antrhopological Perspectives on Climate Change. (J. Barnes & M. R. Dove, Eds.). London: Yale University Press.
Beck, S., Borie, M., Chilvers, J., Esguerra, A., Heubach, K., Hulme, M., … Goerg, C. (2014). Towards a Reflexive Turn in the Governance of Global Environmental Expertise The Cases of the IPCC and the IPBES. GAIA, 2(23), 80–87.
Burnham, M., Ma, Z., & Zhang, B. (2015). Making sense of climate change: Hybrid epistemologies, socio-natural assemblages and smallholder knowledge. Area, 48(1), 18–26.
Byg, A., & Salick, J. (2009). Local perspectives on a global phenomenon-Climate change in Eastern Tibetan villages. Global Environmental Change, 19(2), 156–166.
Cruikshank, J. (2005). Do glaciers listen?: local knowledge, colonial encounters, and social imagination. British Columbia: UBC Press.
Darlington, S. (2014). Environmental Justice in Thailand in the Age of Climate Change. In B. Schuler (Ed.), Environmental and Climate Change in South and Southeast Asia. London: Brill.
Donner, S. D. (2007). Domain of the Gods: an editorial essay. Climatic Change, 85(3–4), 231–236.
Forsyth, T., & Evans, N. (2013). What is Autonomous Adaption? Resource Scarcity and Smallholder Agency in Thailand. World Development, 43, 56–66.
Geoghegan, H., & Leyshon, C. (2012). On climate change and cultural geography: Farming on the Lizard Peninsula, Cornwall, UK. Climatic Change, 113(1), 55–66.
Gorman-Murray, A. (2010). An Australian Feeling for Snow: Towards Understanding Cultural and Emotional Dimensions of Climate Change. Cultural Studies Review, 16(1), 60–81.
Harley, T. (2003). Nice weather for the time of year: The British obsession with the weather. In S. Strauss & B. Orlove (Eds.), Weather, climate, culture (pp. 103–118). London: Berg.
Head, L., Atchison, J., Gates, A., & Muir, P. (2011). A Fine-Grained Study of the Experience of Drought, Risk and Climate Change Among Australian Wheat Farming Households. Annals of the Association of American Geographers, 101(5), 1089–1108. https://doi.org/10.1080/00045608.2011.579533
Head, L., & Gibson, C. (2012). Becoming differently modern: Geographic contributions to a generative climate politics. Progress in Human Geography, 36(6), 699–714.
Hulme, M. (2008). Geographical work at the boundaries of climate change. Transactions of the Institute of British Geographers, 33(1), 5–11.
Hulme, M. (2015). Climate and its changes: a cultural appraisal. Geo: Geography and Environment, 2(1), 1–11.
Ingold, T., & Kurtilla, T. (2000). Perceiving the Environment in Finnish Lapland. Body & Society, 6(3–4), 183–196.
IPCC. (2014). Climate Change 2014: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team, R.K. Pachauri and L.A. Meyer (eds.)]. Geneva, Switzerland: IPCC.
Lorenzoni, I., Nicholson-Cole, S., & Whitmarsh, L. (2007). Barriers perceived to engaging with climate change among the UK public and their policy implications. Global Environmental Change, 17(3–4), 445–459.
NASA. (2018). Global Climate Change: Vital Signs of the Planet. Retrieved June 11, 2018, from https://climate.nasa.gov/vital-signs/global-temperature/
Rice, J. L., Burke, B. J., & Heynen, N. (2015). Knowing Climate Change, Embodying Climate Praxis: Experiential Knowledge in Southern Appalachia. Annals of the Association of American Geographers, (March), 1–10.
Rudiak-Gould, P. (2012). Promiscuous corroboration and climate change translation: A case study from the Marshall Islands. Global Environmental Change, 22(1), 46–54.
Rudiak-Gould, P. (2013). “We Have Seen It with Our Own Eyes”: Why We Disagree about Climate Change Visibility. Weather, Climate, and Society, 5(2), 120–132.
Strauss, S., & Orlove, B. S. (2003). Weather, climate, culture. (S. Strauss & B. S. Orlove, Eds.). Oxford: BERG.
Vaddhanaphuti, C. (2017). Experiencing and Knowing in the Fields: How Do Northern Thai Farmers Make Sense of Weather and Climate-change? King’s College London.
Vedwan, N., & Rhoades, R. E. (2001). Climate change in the Western Himalayas of India: a study of local perception and response. Climate Research, 19(2), 109–117.
ซินเธีย บาร์เนตต์. (2561). ประวัติศาสตร์หยาดฝน. (พลอยแสง เอกญาติ, Ed.). กรุงเทพมหานคร: openworlds.
ลอรา ลี. (2551). ลมฟ้าอากาศพลิกประวัติศาสตร์โลก. (คุณากร วาณิชย์วิรุฬห์ แปล, Ed.). กรุงเทพมหานคร: มูลนิธิเด็ก.
ว วชิรเมธี, & ธรณ์ ธำรงนาวาสวัสดิ์. (2550). โลกร้อน ธรรมะเย็น. กรุงเทพมหานคร: บ้านพระอาทิตย์.